Οι επίτροποι που θα έλθουν επί τόπου και θα θελήσουν να δουν πιο πέρα από τους λεπτομερείς και αυθεντικούς λογαριασμούς (προϋπολογισμούς), τους οποίους η κυβέρνηση θα χορηγήσει, θα πρέπει αναγκαστικά να αναμιχθούν στη Διοίκηση και δεν θα μπορέσουν από την ίδια τη φύση της αποστολής τους, παρά να καταστούν τιμητές όλων των πράξεων της κυβερνήσεως και όλης της οργανώσεως της χώρας...»

Η αποστροφή θα μπορούσε ίσως να αναφέρεται στην τρόικα του 2010. Είναι, όμως, παλιότερη. Θα μπορούσε επιπλέον να περιγράφει τους «κομισάριους», που ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα με την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου το 1898. Είναι ακόμη? αρχαιότερη. Μιλά για την Ελλάδα πριν από ενάμιση αιώνα! Ανήκει στον υπουργό Εξωτερικών τα τελευταία οθωνικά χρόνια Αλ. Ραγκαβή.

«Δείχνει» μια άλλη, άγνωστη λίγο-πολύ τρόικα από τους πρεσβευτές της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας. Τη συγκροτούσαν οι περίφημοι τότε εκπρόσωποι των Μεγάλων Δυνάμεων Θ. Ουάις, Α. Ουζερόφ και ντε Μοντερό.

Η οικονομική έκθεση
Οι τρεις, με «εμπειρογνώμονες» από τις χώρες τους, συντάξανε και δώσανε στη δημοσιότητα το 1860 την πρώτη διεθνή έκθεση για τα οικονομικά της Ελλάδας. Στην ουσία, με ό,τι απέρρεε από αυτή, διεκδικούσαν να αναλάβουν και την οικονομική διακυβέρνηση!

Η χώρα βίωνε την εποχή εκείνη την τελευταία ταραγμένη οθωνική περίοδο, που θα καταλήξει στην επανάσταση του 1862 και την έξωση της βαυαρικής δυναστείας.

Μετά το τέλος του Κριμαϊκού πολέμου (1856) και της «ξενικής κατοχής» (1857) στην Ελλάδα, λόγω της στάσης της (φιλορωσική, επαναστατικά κινήματα στην τουρκοκρατούμενη Ηπειρο και Θεσσαλία), οι «προστάτιδες Δυνάμεις» θέλησαν να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασμούς τους με τους Έλληνες. Απαίτησαν τα παλιά δάνεια, που είχαν «παγώσει» από τότε που η Ελλάδα κήρυξε χρεοστάσιο και δεύτερη πτώχευση (1843).

Ταυτοχρόνως, με την αποχώρηση των αγγλο-γαλλικών στρατευμάτων κατοχής (αρχές του 1857) συγκροτήθηκε άτυπη διεθνής επιτροπή. Σκοπός της ήταν να ερευνήσει την οικονομική κατάσταση της Ελλάδας και να επιβάλει την αποπληρωμή του δανείου των 60 εκ. φράγκων, που είχε συναφθεί με την έλευση του Οθωνα ( 1832).

Η επιτροπή πάνω από δύο χρόνια συγκέντρωνε και επεξεργαζόταν τα ελληνικά οικονομικά στοιχεία της τελευταίας δεκαπενταετίας. Υστερα από 60 συνεδριάσεις της κατέληξε σε μια «Γενική Εκθεση», που υπέγραφαν οι τρεις πρεσβευτές. Η έκθεση δόθηκε στη δημοσιότητα τον Απρίλιο του 1860, μαζί με την ετυμηγορία της επιτροπής: Η Ελλάδα, αν έπαιρνε τα κατάλληλα «εκσυγχρονιστικά» μέτρα ήταν σε θέση να καταβάλλει 900.000 φράγκα κάθε χρόνο για την εξόφληση του χρέους των 60 εκ.

Το ποσό, που επιδικάστηκε, ήταν περίπου τριπλάσιο από όσο είχε προσφερθεί η Ελλάδα να καταβάλει. Παρά τις αντιρρήσεις υποχρεώθηκε να το δεχθεί και το ανέγραψε, μάλιστα, στον προϋπολογισμό του επόμενου χρόνου.

Το ποσό δεν ήταν μόνο δυσβάστακτο, αλλά και... ελαστικό. Δεν διευκρινιζόταν αν προοριζόταν για την εξόφληση των τόκων (καθυστερούμενων και τρεχόντων) ή περιελάμβανε και τα χρεολύσια. Δηλαδή, αν εμπεριείχε τις δόσεις για την απόσβεση του χρέους.

Ουδέποτε υπογράφτηκε κάποια διεθνής σύμβαση για τη ρύθμιση, ούτε ορίστηκε αν καλύπτονταν ή τόκοι μόνο ή οι δόσεις ήταν τοκοχρεολυτικές!

Το στοιχειωμένο οθωνικό δάνειο του 1832

Το αρχικό ποσό
Το δάνειο των 60 εκ. γαλλικών φράγκων του 1832, που καλούνταν να αποπληρώσει η Ελλάδα το 1860, είχαν εγγυηθεί οι τρεις Μεγάλες Δυνάμεις (κάθε μία το ένα τρίτο). Η τρίτη δόση των 20 εκ. ουδέποτε καταβλήθηκε. Κατακρατήθηκε για την εξυπηρέτηση του δανείου.

Μηδαμινή απόδοση
Η καθαρή πρόσοδος από τις δύο δόσεις του δανείου του 1832 ήταν για την Ελλάδα μόλις 14,2% της ονομαστικής αξίας του! Στο τέλος του 1859 η χώρα φερόταν να οφείλει υπερτριπλάσια των όσων λογιστικά είχε επωφεληθεί από το ίδιο δάνειο.

Ατελείωτες δόσεις
Το 1932-33, όταν η Ελλάδα κήρυσσε πτώχευση για τρίτη φορά, άρχισαν διαπραγματεύσεις για τη ρύθμιση του χρέους της. Τότε βρέθηκε να χρωστά ακόμη από το δάνειο του 1832 περίπου 37.000-38.000 φράγκα. Μάλιστα χρυσά κι όχι χάρτινα όπως πήρε ? όσα πήρε!

ΤA ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΡΑΓΚΑΒΗ
Παραδοθήκαμε στις παράλογες απαιτήσεις...

Η Ελλάδα μέχρι τη δεκαετία του 1870 ήταν αποκλεισμένη από τις διεθνείς δανειστικές αγορές λόγω αδυναμίας και άρνησης να ανταποκριθεί στις παλιότερες επαχθείς δανειακές υποχρεώσεις της (δάνεια ανεξαρτησίας και οθωνικής περιόδου).

Η πρώτη απόπειρα για αναδιαπραγμάτευση του χρέους σημειώνεται από την κυβέρνηση Βούλγαρη το 1856. Επιχειρήθηκε μάλιστα να τεθεί το θέμα και στο περιθώριο του Συνεδρίου του Παρισιού, μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο, αλλά ανεπιτυχώς.

Στις αρχές της χρονιάς αναλαμβάνει υπουργός Εξωτερικών ο Αλ. Ραγκαβής, αντικαθιστώντας τον Σπ. Τρικούπη, ο οποίος τοποθετείται πρεσβευτής στο Λονδίνο. Αυτό θα είναι το δίδυμο που θα πρωταγωνιστήσει στη ρύθμιση του χρέους για την οποία θα πανηγυρίζει αργότερα ο Οθων στη Βουλή.

Οι ίδιοι, όμως, μετά τη ρύθμιση αισθάνονται πικραμένοι και προδομένοι για τις εξελίξεις που δρομολόγησαν.

Στα απομνημονεύματά του ο Ραγκαβής περιγράφει αναλυτικά τα όσα διαδραματίστηκαν:

Ο ίδιος, γράφει, πήρε την πρωτοβουλία για «την ανόρθωσιν της υπολήψεως και της πίστεως της Ελλάδος εν τω εξωτερικώ». Μέσω του Τρικούπη και των άλλων πρεσβευτών στην Ευρώπη ανακίνησε το θέμα της αποπληρωμής του χρέους. Πρότεινε «ελέγξωσι αι Δυνάμεις δια των πρεσβευτών των συνεργασία και των Ελλήνων υπουργών, τα έσοδα και τα έξοδα της Ελλάδος». Να υποδείξουν τρόπους αύξησης των εσόδων και περικοπές εξόδων. Με βάση αυτά να αποφασίσουν τι πρέπει να καταβάλει η Ελλάδα για την απόσβεση του χρέους.

Η πρόσκληση έγινε αμέσως δεκτή, αλλά τους Ελληνες περίμενε η πρώτη έκπληξη. Αποκλείστηκαν από την επιτροπή! «Αλλά ειδοποίησιν ταύτην ουδέποτε έλαβον, διηγείται ο Ραγκαβής. Ο κ. Ουάις (Αγγλος πρεσβευτής) στρυφνός πάντοτε... εβάδισεν άλλην οδόν» Ζήτησε μεταφρασμένη όλη την ελληνική νομοθεσία, όλα τα οικονομικά και φορολογικά στοιχεία με λεπτομέρειες και σε βάθος χρόνου.

«Ούτως η υπόθεσις αύτη, ήτις μετά τοσαύτης προθυμίας και καλής θελήσεως επροτάθη, επερατώθη έτη μόνον μετά ταύτα... Εις του πρέσβεως της Αγγλίας τας παραλόγους ενεργείας δεν αντέστημεν, ίνα μη δώσωμεν αφορμήν...» Παραδοθήκαμε στις παράλογες απαιτήσεις για να μη μας κακοχαρακτηρίσουν!

Το μόνο που κατάφερε ο Ραγκαβής ήταν να αποσπάσει την υπόσχεση ότι πριν η έκθεση ολοκληρωθεί θα ζητηθεί, τουλάχιστον, η γνώμη της ελληνικής κυβέρνησης. Αλλά ούτε αυτός, όσο ήταν υπουργός Εξωτερικών (1956-58), ούτε οι διάδοχοί του ενημερώθηκαν.

Το 1859, σημειώνει στο ημερολόγιό του ότι «μίαν εσπέραν, εις βασιλικόν χορόν ο κ. Οζερόφ, πρέσβυς της Ρωσίας, μοι είπεν ιδιαιτέρως, παρακαλέσας με να μη γνωστοποιήσω ό, τι παρ' αυτού ηξεύρω ότι η έκθεσις συνετάχθη ήδη και υπεγράφη... Εν τούτοις μάτην επεριμέναμεν να μας γνωστοποιηθή καν η έκθεσις των πρέσεβεων, αποσταλείσα, ως έμαθον, χωρίς πλέον ουδέν περί αυτής να ακούσωμεν...»

Ούτε ο Τρικούπης στο Λονδίνο πληροφορήθηκε το περιεχόμενό της, παρά τις προσπάθειές του και τις υποσχέσεις που πήρε.

Η Ελλάδα έμαθε τι καλούνταν να πληρώσει και ποια οικονομικά μέτρα έπρεπε να πάρει μόνο όταν δημοσιεύτηκε η έκθεση.

Διαχρονικές διαπιστώσεις
Η έκθεση της «τρόικας» του 1860 ως προς τις διαπιστώσεις για την ελληνική οικονομία δεν ήταν για τα... σκουπίδια. Διαπίστωνε ανάμεσα στ' άλλα ότι:

-Το φορολογικό σύστημα είναι ατελέστατο και μεγάλη η φοροδιαφυγή...

-Οι εισπράξεις των εσόδων προσφέρονται για καταχρήσεις...

-Οι προϋπολογισμοί δεν είναι ακριβείς, αλλά αδιαφανείς, και ο έλεγχος ανύπαρκτος...

-Δεν υπάρχουν συγκεκριμένα μέτρα για την οικονομική ανάπτυξη...

Από τότε ακόμη, για να αντιμετωπιστεί η καταπάτηση της δημόσιας περιουσίας, αλλά και οι εμπρησμοί των δασών (!), προτάθηκε η δημιουργία κτηματολογίου.

Οι ελληνικές προτάσεις
Η πρόταση της ελληνικής κυβέρνησης του 1856 για την αναδιαπραγμάτευση του χρέους, όπως θα λέγαμε σήμερα, ήταν συμβατή με το διεθνές δίκαιο της εποχής. Επεσήμανε ότι από το ποσό των 60 εκ. φράγκων η Ελλάδα εισέπραξε τελικά πολύ λιγότερα (προμήθειες, προκαταβολές κ.λπ.). Ζητούσε να χαριστούν οι τόκοι και να αρχίσει να αποπληρώνει μόνο το κεφάλαιο «βαθμηδόν και αναλόγως της αναπτύξεως των πόρων (της Ελλάδας) εις μακρόν χρονικόν διάστημα». Αν αυτό δεν ήταν δυνατόν, τουλάχιστον, να καταβάλλει τόκους και κεφάλαιο μαζί, αλλά χωρίς ανατοκισμούς.

Οι προτάσεις, που έκανε ο Τρικούπης στο Λονδίνο απορρίφτηκαν δια της... σιωπής.

1856-1860
Πάνω απ' όλα... τα τοκοχρεολύσια

Μερικοί ιστορικοί υποστηρίζουν ότι ο οικονομικός έλεγχος της Ελλάδας στα τέλη της οθωνικής περιόδου ήταν συνέπεια της «προφανούς» βελτίωσης των οικονομικών της. Οι ξένοι δανειστές θεώρησαν ότι μπορούσαν πλέον να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις τους.

Αλλοι εκτιμούν ότι οι ξένοι «απηύδησαν» από την αθέτηση των διεθνών οικονομικών υποχρεώσεων της Ελλάδας και αποφάσισαν να επέμβουν δυναμικά. Αφορμή ήταν ο Κριμαϊκός πόλεμος και η ελληνική στάση, που ερχόταν σε αντίθεση με την πολιτική των Αγγλων και των Γάλλων στο Ανατολικό Ζήτημα.

Ανεξαρτήτως από αυτά κι άλλα παρόμοια, η επέμβαση ήταν επακόλουθο και των όρων δανεισμού το 1832. Με κάθε ευκαιρία όλο το προηγούμενο διάστημα οι Αγγλοι πολιτικοί (ειδικά οι υπουργοί Εξωτερικών Κλάρεντον και Πάλμεστρον) δεν παρέλειπαν να τους επικαλούνται και ν΄ απειλούν για την εφαρμογή τους.

Σε άρθρο της δανειακής σύμβασης περιεχόταν δυνητικώς ο όρος για ενδεχόμενη επέμβαση στα οικονομικά της Ελλάδας. Οι αντιπρόσωποι των τριών Δυνάμεων «θέλουσιν ειδικώς επιφορτισθή να επαγρυπνώσι εις την εκτέλεσιν του όρου» για την κανονική καταβολή των τόκων και των τοκοχρεολυσίων.

Ηταν η πρώτη φορά στη διεθνή οικονομική ιστορία που προβλεπόταν κάτι παρόμοιο. Σε αυτό τον όρο εμπεριέχεται «εν σπέρματι ο θεσμός του διεθνούς ελέγχου», όπως σημειώνεται από ιστορικούς, που θα γενικευτεί προς τα τέλη του 19ου αιώνα.

Η Ελλάδα, μαζί με την Τυνησία (ηγεμονία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), θα είναι οι πρώτες που θα υποστούν τέτοιο έλεγχο από τις αρχές της δεκαετίας του 1860.

Οσο για τα μεταρρυθμιστικά και εξυγιαντικά μέτρα, που υποδείκνυε η επιτροπή, με την έκθεσή της, ελάχιστα προωθήθηκαν. Αλλωστε το ζητούμενο δεν ήταν ο ελληνικός «εκσυγχρονισμός», αλλά η τεκμηρίωση της δυνατότητας πληρωμής των τοκοχρεολυσίων.

Η επιβολή του διεθνούς ελέγχου το 1860 μπορεί να μην άνοιξε άμεσα τις διεθνείς δανειακές αγορές στην Ελλάδα. Είχε, όμως, μια βασική επίπτωση που υπογραμμίζουν οι περισσότεροι μελετητές. Την εξαφάνιση των ξενικών κομμάτων. Οι άλλοτε υπερκυβερνήτες πρεσβευτές στην Αθήνα έχασαν την όποια «φιλελληνική» αίγλη είχε απομείνει με την τοκογλυφική αφαίμαξη της χώρας.

Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
"Έθνος"